ઓનલાઇન નાણાકીય છેતરપિંડીથી ગુમાવેલ રકમ પરત મેળવી શકાય છે.

આજના ડિજિટલ યુગમાં, ઓનલાઇન નાણાકીય છેતરપિંડીના કેસો ઝડપથી વધી રહ્યા છે. 2024-25 દરમિયાન, ભારતમાં ₹4,245 કરોડની છેતરપિંડી નોંધાઈ છે, જે ગયા વર્ષ કરતા 67% વધુ છે. 2.4 મિલિયન ડિજિટલ છેતરપિંડીના કેસો નોંધાયા છે, જેમાં UPI ફ્રોડ સૌથી વધુ (47.25%) છે.

ઓનલાઇન નાણાકીય છેતરપિંડીથી બચવા માટે કઈ પ્રકારની કાળજી લેવી જોઈએ એ અંગે ની વિસ્તૃત માહિતી પ્રિન્ટ મીડિયા અને સોશિયલ મીડિયા દ્વારા લોકો ને શિક્ષિત કરવા માટે પ્રકાશિત થાય છે પણ, જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ આ છેતરપિંડીનો શિકાર બને, ત્યારે શું કરવું,  કયા તાત્કાલિક પગલાં ભરવા, જેથી કરીને આવી છેતેરપિંડીથી થતું નુકસાન ઓછું કરી શકાય, તે અંગે ની માહિતી બહુ પ્રકાશિત થતી નથી અને તેને કારણે ઓનલાઇન નાણાકીય છેતરપિંડીનો ભોગ બનેલા લોકો સમયસર યોગ્ય જગ્યાએ ફરિયાદ કરી શકતા નથી અને તેઓ ને થયેલ નુકશાની નુ વડતર મેળવી શકતા નથી. અને કદાચ આજ કારણે, એક અંદાજ મુજબ ૩૦% થી ૪૦% ઓનલાઇન નાણાકીય છેતરપિંડીના કેશો રિપોર્ટ થતાજ નથી.

આ લેખનો મુખ્ય ઉદેશ લોકોને આ અંગેની માહિતી આપી ઓનલાઇન નાણાકીય છેતરપિંડીનો ભોગ બનેલા લોકો ને થયેલ આર્થિક નુકશાન પરત મેળવવામાં મદદરૂપ થવાનો છે. 

ઓનલાઇન નાણાકીય છેતરપિંડી: ભોગ બનનાર વ્યક્તિએ નાણાં ગુમાવ્યાના સમયે અનુસરવાના પગલાં

1. સાયબર ક્રાઇમ હેલ્પલાઇન (1930) પર રિપોર્ટ કરો:

   
   

   • નાણાકીય છેતરપિંડી રિપોર્ટ કરવા માટે તરત જ 1930 પર કૉલ કરો.

   • વ્યવહારની  વિગતવાર માહિતી આપો, જેમ કે:

     • રકમ

     • તારીખ અને સમય

     • બેંક એકાઉન્ટ અથવા કાર્ડ માહિતી

     • વ્યવહારનો મોડ (જેમ કે UPI, નેટ બેંકિંગ, અથવા કાર્ડ).

   • હેલ્પલાઇન વાસ્તવિક સમયમાં છેતરપિંડીના વ્યવહારને સ્થગિત કરવા અને વધુ નુકસાન અટકાવવા માટે કાર્ય કરે છે.

     
     

2. નેશનલ સાયબર ક્રાઇમ રિપોર્ટિંગ પોર્ટલ પર ફરિયાદ નોંધાવો:

   
   

   • સાયબર ક્રાઇમ રિપોર્ટિંગ પોર્ટલ પર જાઓ. (https://cybercrime.gov.in/)

   • યોગ્ય શ્રેણી પસંદ કરો (જેમ કે નાણાકીય છેતરપિંડી).

   • છેતરપિંડીના વિગત, સ્ક્રીનશોટ્સ, ટ્રાન્ઝેક્શન ID, અને પુરાવા, જો ઉપલબ્ધ હોય તો, અપલોડ કરો.

   • ટ્રેકિંગ માટે ACK મેલ અથવા ફરિયાદ ID નોંધો.

     
     

3. તમારી બેંક અથવા નાણાકીય સંસ્થા ને જાણ કરો:

   
   

   • અનધિકૃત વ્યવહાર વિશે તરત જ તમારી બેંકને જાણ કરો.

   • વ્યવહારની વિગત શેર કરો અને વધુ દુરૂપયોગ અટકાવવા માટે ખાતા/કાર્ડને બ્લોક કરવાની વિનંતી કરો.

   • લખિત ફરિયાદ કરો, અને સંદર્ભ અને પુરાવા માટે તેની નકલ રાખો.

     
     

4. એફઆઈઆર દાખલ કરો (જો જરૂરી હોય):

o  જો વ્યવહારોની રકમ મહત્વપૂર્ણ હોય અથવા ગંભીર છેતરપિંડી સાથે સંકળાયેલી હોય,

તો સ્થાનિક પોલીસ અથવા સાયબર ક્રાઇમ સેલ સાથે પ્રથમ માહિતી રિપોર્ટ (FIR) દાખલ કરો.

o આધારભૂત દસ્તાવેજો, જેમ કે ફરિયાદની સ્વીકૃતિ, બેંક સ્ટેટમેન્ટ, અને છેતરપિંડીના પુરાવા જોડો

5. બેંક અથવા કાયદો અમલકર્તાઓ સાથે ફોલો-અપ કરો:

• તમારી ફરિયાદની સ્થિતિને જાણવા નિમિત્તે બેંક અને સાયબર ક્રાઇમ પ્રાધિકારીઓ સાથે નિયમિતપણે ફોલો-અપ કરો.

  
  

• બેંકો સામાન્ય રીતે ગેરઅધિકૃત વ્યવહારોની તપાસ કરે છે અને તમે જો RBIની ઝીરો લાયબિલિટી પોલિસી અનુસાર રકમ પછી મેળવવા હકદાર હો તો બઁક તમારી ગુમાવેલી રકમ પરત કરવા જવાબદાર છે.

6. પુરાવા જાળવો:

તમામ સંબંધિત પુરાવા રાખો, જેમાં:

o    ટ્રાન્ઝેક્શન સંબંધિત SMS/ઇમેઇલ ચેતવણીઓ.

o    છેતરપિંડીની પ્રવૃત્તિના સ્ક્રીનશોટ.

o    છેતરપિંડી કરનાર સાથેનો કોઇપણ સંદેશાવ્યવહાર (જો કરેલ હોય તો).

o    કોઈપણ પુરાવાને ડિલીટ ન કરો અથવા તેને બદલો નહીં,

કારણ કે તે તપાસ દરમિયાન જરૂરી હોઈ શકે છે.

7. તમે પોતાની જાતને સાઇબર સુરક્ષાથી માહિતગાર રાખો અને સાવચેત રહો:

• તરત જ પાસવર્ડ્સ, પિનસ, અને અન્ય સંવેદનશીલ માહિતી અપડેટ કરો.

• તમારા નાણાંકીય વ્યવહારો ને વધુ સુરક્ષિત રાખવા બે-પરિબળ ઓથેન્ટિકેશન (2Factor Authentication) ને enable કરાવો .

• કોઈપણ સાથે સંવેદનશીલ માહિતી, જેમ કે OTP અથવા પાસવર્ડ્સ, શેર કરવું ટાળો.

RBI ઝીરો લાયબિલિટી પોલિસી

સલામત રીતે ઓનલાઇન ટ્રાન્સેક્સન કરવા આંગેની તમામ પ્રકારની માર્ગદર્શિકા, માળખા વગેરે હોવા છતાં, ઇલેક્ટ્રોનિક બેન્કિંગ વ્યવહારોના કેસમાં ગ્રાહકો વિવિધ કારણોસર ગેરઅધિકૃત ઇલેક્ટ્રોનિક બેન્કિંગ 

વ્યવહારોમાં નાણાં ગુમાવે છે.

આપ રિસ્થિતિઓમાં,આ નાણાકીય નુકસાન માટે જવાબદારી નક્કી કરવાની જરૂર છે.

રિઝર્વ બેંક ઓફ ઇન્ડિયા (RBI) દ્વારા પ્રસ્તુત ઝીરો લાયબિલિટી પોલિસી ગ્રાહકના હિતનુ રક્ષણ કરતું માળખું છે, જે ગેરઅધિકૃત ઇલેક્ટ્રોનિક બેન્કિંગ વ્યવહારોના કારણે થયેલ નુકસાન સામે ગ્રાહકોને સુરક્ષા પ્રદાન કરે છે. આ પોલિસી એ ખાતરી આપે છે કે જો ગ્રાહક દ્વારા  ચોક્કસ શરતોનુ પાલન થયું હોય તો, ગ્રાહકો આ પ્રકારના વ્યવહારોમાંથી થતા નુકસાન માટે જવાબદાર નથી. અહીં આ પોલિસી ના મુખ્ય મુદાઓની જાણકારી આપીછે:

RBI ની ઝીરો લાયબિલિટી પોલિસીની મુખ્ય મુદાઓ:

1. ચોક્કસ કિસ્સાઓમાં ઝીરો લાયબિલિટી: ગ્રાહકની જવાબદારી નીચે દર્શાવેલા સંજોગો માં શૂન્ય છે:

   
   

   o છેતરપિંડી બૅન્કની બેદારકેરીથી થઈ હોય.

   o  છેતરપીંડી કરનારે ગ્રાહકની જાણ બહાર અને ગ્રાહકના involvement વગર અનધિકૃત વ્યવહાર કર્યો

   હોય.

   o ગ્રાહકે વ્યવહારની સૂચના પ્રાપ્ત કર્યાના 3 કામકાજી દિવસોમાં આ અનધિકૃત

   વ્યવહાર બેંકને રિપોર્ટ કર્યો હોય.

   o  ગ્રાહક દ્વારા પિનસ, પાસવર્ડ્સ જેવી સંવેદનશીલ માહિતી શેર કરવામાં ન આવી હોય.

   
   

2. મોડુ  રિપોર્ટિંગ કરવાંમાં મર્યાદિત જવાબદારી: જો ગ્રાહક છેતરપિંડીનું રેપોર્ટિંગ અનધિકૃત વ્યવહારની સૂચના પ્રાપ્ત કર્યાના  4 થી 7 કામકાજી દિવસોમાં કરે છે, તો જવાબદારી ખાતાના પ્રકારના આધારે મર્યાદિત છે.

   
   

o    સેવિંગ એકાઉન્ટ્સ: ₹10,000 સુધીની જવાબદારી.

o અન્ય ખાતાઓ (જેમ કે કરંટ એકાઉન્ટ્સ, ક્રેડિટ કાર્ડ્સ):

વ્યવહારના પ્રકાર અને ગ્રાહક પ્રોફાઇલના આધાર પર ₹25,000 અથવા ₹5,000 સુધી ની જવાબદારી.

3. ગ્રાહકની બેદરકારી  અથવા મોડા રિપોર્ટિંગ માટે પૂર્ણ જવાબદારી ગ્રાહકની :

   જો તેઓ:

   
   

   • જો ગ્રાહક 7 કામકાજી દિવસો પછી રિપોર્ટ કરે.

   • જો ગ્રાહક દ્વારા પિનસ, પાસવર્ડ્સ જેવી સંવેદનશીલ માહિતી શેર કરવાથી છેતરપિંડી થાય.

     
     

4. ફંડ્સના ગ્રાહકના ખાતામાં પાછા જમા કરવાનો  સમયગાળો:

   
   

બેંકેની  આવા કેસોમાં તપાસ પૂર્ણ કરવાની અને ગ્રાહકના ખાતામાં વિવાદિત રકમ જમા કરવાની સમય મર્યાદા નીચે મુજબ નક્કી કરવામાં આવી  છે:

o    ગ્રાહકોની શૂન્ય જવાબદારીના કેસોમાં રિપોર્ટિંગના 10 કામકાજી દિવસોની અંદર.

o    અન્ય કેસોમાં મહત્તમ 90 દિવસનો સમયગાળો.

5. 24/7 રિપોર્ટિંગ મકેનિઝમ:

   
   

   બેંકોએ ગ્રાહકોને છેતરપિંડી રિપોર્ટ કરવા માટે મલ્ટિપલ ચેનલ્સ પૂરી પાડવાની રહેશે. (જેમાં કૉલ સેન્ટર્સ, SMS, ઇમેઇલ, મોબાઇલ એપ્સનો સમાવેશ થાય છે).

   
   

   ફરિયાદની સ્વીકૃતિ આપવાની અને રિફરેન્સ નંબર પૂરો પાડવાની જવાબદારી પણ બઁકની છે.

   
   

6. બર્ડન ઓફ પ્રૂફ :

   
   

વિવાદોમાં ગ્રાહકની જવાબદારી પુરવાર કરવી એ બઁક ની જવાબદારી છે.

7. આ પોલિસી કોને લાગુ પડેછે.

આ તમામ ઇલેક્ટ્રોનિક બેન્કિંગ વ્યવહારો આવરી લે છે, જેમાં:

• ATM ઉપાડ.

• ઓનલાઇન બેન્કિંગ વ્યવહારો.

• મોબાઇલ બેન્કિંગ,UPI અને ઇ-વૉલેટ વ્યવહારો.

આ પોલિસી વ્યક્તિગત ખાતાઓ અને નાના વ્યાપાર માટે લાગુ પડે  છે પરંતુ કોર્પોરેટ ખાતાઓ આ પોલિસી અંદર સામેલ નથી.

9. આ પોલિસીનું મહત્વ

RBI ની Zero Liability Policy ડિજિટલ બેન્કિંગમાં વિશ્વાસ સુદ્રઢ બનાવે છે:

o    ગ્રાહકોને અનઓથોરાઈજ્ડ વ્યવહારો તાત્કાલિક રિપોર્ટ કરવા પ્રોત્સાહિત કરે છે

o    બેંકોને  મજબૂત સુરક્ષા મકેનિઝમ્સ ઉભુ કરવા અને જાળવવા માટે જવાબદાર બનાવે છે.

o    ગ્રાહકોને  છેતરપિંડીના કારણે થતુ નાણાકીય નુકસાન ઓછુ કરે છે.

અન્ય નિયામક સંસ્થાઓ અને માર્ગદર્શિકા

1. CERT-In (Indian Computer Emergency Response Team):CERT-In સાયબરસિક્યુરિટી ઘટનાઓ માટે પ્રતિસાદનું સંકલન કરે છે.

2. સમર્પિત સાયબર ક્રાઇમ સેલ્સ: મોટા ભાગના ભારતીય રાજ્યોમાં સાયબર પોલીસ સ્ટેશન્સ અને પ્રતિસાદ યૂનિટ સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા છે.

3. સાયબર ક્રાઇમ હેલ્પલાઇન: નાણાકીય છેતરપિંડી રિપોર્ટ કરવા માટે રાષ્ટ્રીય હેલ્પલાઇન 1930 ની રચના.

4. નેશનલ સાયબર ક્રાઇમ રિપોર્ટિંગ પોર્ટલ: સાયબર ક્રાઇમ રિપોર્ટિંગ પોર્ટલ https://cybercrime.gov.in/ ની રચના કરવામાં આવી છે.

5. કેમ્પેઈન્સ અને જાગૃતતા: "Cyber Jaagrookta Diwas" જેવી પહેલ નાગરિકોને સુરક્ષિત ઓનલાઈન પ્રથાઓ વિશે શિક્ષિત કરે છે.

   
   

સાયબરક્રાઇમ: વૈશ્વિક દૃશ્ય સાથે ભારતની તુલના

વૈશ્વિક સ્તરે, સાયબરક્રાઇમ ચિંતાજનક સ્તરે પહોંચી ગયો છે. યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ, યુનાઇટેડ કિંગડમ, અને રશિયા જેવા દેશોમાં ઊંચી સાઇબરક્રાઇમ ઘનતા જોવા મળે છે.

યુકે માં એક મિલિયન ઇન્ટરનેટ વપરાશકર્તાઓમાં 4,371 સાઇબરક્રાઇમ પીડિતો નોંધાયા છે, ત્યાર પછી યુએસમાં એક મિલિયન વપરાશકર્તાઓમાં 1,612 પીડિતો નોંધાયા છે.

જ્યારે ભારતની સાયબરક્રાઇમ ઘનતા તુલનાત્મક રીતે ઓછી છે, પરંતુ તે વધતા ઇન્ટરનેટ વપરાશ અને ડિજિટલ એડોપશન ના કારણે ઝડપથી વધતી જાય છે. વધુમાં, સાયબર અપરાધીઓ વધુ ચોક્કસ અને નુકસાનકારક હુમલાઓ કરવા માટે કૃત્રિમ બુદ્ધિમત્તા (AI) જેવી આગવી ટેકનોલોજીનો  ઉપયોગ કરી રહ્યા છે. આ વૈશ્વિક સમસ્યાના સમાધાન માટે તમામ દેશોના સંયુક્ત પ્રયત્નોની જરૂર છે.

સામૂહિક જવાબદારી માટે આહ્વાન

સાયબર ક્રાઇમ સામે લડવા માટે સામૂહિક પ્રયાસની જરૂર છે.

જ્યારે સરકારો અને સંસ્થાઓ મજબૂત સાયબરસિક્યુરિટી ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર બનાવવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે, તે સમયે સામાન્ય નાગરિકે પણ પોતાની ડિજિટલ સુરક્ષા માટે તકેદારી લેવી જોઈએ. સલામત પાસવર્ડનો ઉપયોગ, ઑનલાઇન વ્યવહારોમાં સાવધ રહેવું, અને નવીનતમ સાયબર ધમકીઓ વિશે માહિતી મેળવવી જેવી જાગરૂકતા  સાયબર ઘટનાઓ અટકાવવામાં ઘણી મદદરૂપ થશે.

જેમ જેમ આપણે ડિજિટલ ક્રાંતિ સ્વીકારી રહ્યા છીએ, તેમ તેમ સાયબર સુરક્ષાને પ્રાધ્યાન આપવું ખાસ જરૂરી છે.

લોકોમાં સાયબરક્રાઇમ અંગે જાગૃતિ લાવી આપણે બધા માટે સલામત ડિજિટલ વાતાવરણ બનાવીએ એજ આજના સુરક્ષિત ડિજિટલ યુગની જરૂરિયાત છે .

નિષ્કર્ષ

સાયબર ક્રાઇમ એક વધતી જટિલ સમસ્યા છે,  જે વ્યક્તિ, વ્યવસાય અને સરકાર ને પણ અસર કરે છે. વધતી સાયબર ધમકીઓની જટિલતા સામે સાવધાન રહેવું અને વ્યાપક સુરક્ષાના  પગલાં અમલમાં મૂકવા અત્યંત આવશ્યક છે. નિયમનકારી પહેલ, ટેક્નોલોજીકલ પ્રગતિ, અને જન જાગૃતિ દ્વારા, આપણે સાયબર ક્રાઇમથી આવતાં જોખમોને ઓછું કરી શકીએ અને સક્ષમ ડિજિટલ ભવિષ્ય બનાવી શકીએ છીએ. આપણે યાદ રાખવું જોઈએ કે : ડિજિટલ વિશ્વમાં, સુરક્ષિત રહેવું કોઈ વિકલ્પ નથી - તે આવશ્યક છે.